სოხუმი — ქალაქი საქართველოში, აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დედაქალაქი და სოხუმის მუნიციპალიტეტის ადმინისტრაციული ცენტრი, შავიზღვისპირა კურორტი. აფხაზეთის ომამდე იყო საქართველოს ერთ-ერთი მნიშვნელოვანი სამრეწველო, სატრანსპორტო კულტურული და საკურორტო-ტურისტული ცენტრი, მოქმედებდა ნავსადგური, რკინიგზის ორი სადგური და აეროპორტი.

სოხუმი გაშენებულია უმთავრესად მდინარეების გუმისთისა და კელასურის ქვემო დინებათა შორის მოქცეულ დაბლობ-ვაკეზე, მისი სამხრეთ-აღმოსავლეთი ნაწილი — მდინარეებს ბესლეთსა და კელასურს შორის მდებარე ვიწრო სანაპირო დაბლობ-ვაკეზე. ქალაქის დასახლება ვრცელდება გორაკ-ბორცვებზე, რომლებიც ზღვისპირა ვაკეს ჩრდილო-აღმოსავლეთით ესაზღვრება. სოხუმის ფართობია 23,3 კმ². 1987 წლის მონაცემებით განაშენიანებული იყო ქალაქის 42%. მდინარეები გუმისთა, კელსაური და ბესლეთი შავ ზღვას ერთვიან ქალაქის ფარგლებში და მის სიახლოვეს.

სოხუმში ჰავა ზომიერად ნოტიო სუბტროპიკულია, იცის თბილი ზამთარი და ცხელი ზაფხული. იანვრის საშუალო ტემპერატურაა 5,8-6°C, აგვისტოსი — 23°C. ჰაერის საშუალო წლიური ტემპერატურაა 15°C. ნალექების წლიური რაოდენობაა 1480 მმ. 

ისტორიულ წყაროებში სოხუმი იხსენიება ძვ.წ. VI საუკუნიდან, ქართული სახელით დიოსკურია. ქალაქი კოლხეთის სამეფოს მნიშვნელოვანი კულტურული და სავაჭრო-ეკონომიკური ცენტრი იყო. I საუკუნიდან მას სებასტოპოლისი ეწოდებოდა, ხოლო  VIII საუკუნიდან,  ქართული  წყაროების მიხედვით, ცხუმი ერქვა. იგი შედიოდა ჯერ ცხუმის, შემდეგ სამეგრელოს საერისთავოში. სამეგრელოს მთავრების ნებართვით,  XIV-XV  საუკუნეებში  ცხუმში არსებობდა გენუელთა სავაჭრო ფაქტორია. XV საუკუნის ბოლოდან ქალაქში თურქები გაბატონდნენ, რამაც მისი დაქვეითება გამოიწვია. 

1810 წელს აფხაზეთის სამთავრო რუსეთის იმპერიის ქვეშევრდომი გახდა და სოხუმი რუსეთის ჯარმა აიღო. XIX საუკუნის 30-იან წლებში დაიწყო სოხუმის აღორძინება. 1832 წელს გაიხსნა საბაჟო, 1846 წელს ნავსადგურად გამოცხადდა, 1847 წლიდან კი ქალაქის სტატუსი მიიღო. 1892 წელს სოხუმმა საქალაქო თვითმმართველობის უფლება მიიღო. 

1864 წლიდან იგი  სოხუმის სამხედრო განყოფილების (შემდგომში სოხუმის ოკრუგის) ადმინისტრაციული  ცენტრია.

1919 წლიდან სოხუმი საქართველოს დემოკრატიული რესპუბლიკის შემადგენლობაში შემავალი ავტონომიური აფხაზეთის, ხოლო 1921 წლიდან საბჭოთა საქართველოს შემადგენლობაში შემავალი აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის დედაქალაქია. 1918-21 წლებში სოხუმი იყო პირველი რესპუბლიკის მნიშვნელოვანი საპორტო ქალაქი.

1991 წლიდან სოხუმი დამოუკიდებელი საქართველოს შემადგენლობაში შემავალი აფხაზეთის ავტონომიური რესპუბლიკის ადმინისტრაციული ცენტრია.

სოხუმის მრავალრიცხოვანი ღირშესანიშნაობებიდან გამოირჩევა 1840 წელს შექმნილი სოხუმის ბოტანიკური ბაღი, რომელსაც მესამეული პერიოდის ნამარხ მცენარეთა უნიკალური კოლექცია ამშვენებს.  

სოხუმის რაიონში ფსხუს და გუმისთის ნაკრძალები მდებარეობს. ფსხუს ნაკრძალი დაარსებულია 1978 წელს და მისი ფართობია 27334 ჰა. გუმისთის ნაკრძალი კი დაარსებულია 1941 წელს და მისი ფართობი 13400 ჰა-ს შეადგენს.

სოხუმში და სოხუმის რაიონში მდებარეობს მნიშვნელოვანი ისტორიული ძეგლები: დიოსკურიის ციხის ნანგრევები, ბესლეთის XII საუკუნის ხიდი, ბაგრატის XI—XII სს. ციხე-კოშკისა და ეკლესიის ნანგრევები, შუა საუკენეების აკლდამა - „ნართ სასრუყვა“, სოხუმის კათედრალური ტაძარი.

სოხუმი ომამდე საქართველოს მნიშვნელოვან სამრეწველო ცენტრს წარმოადგენდა. სოხუმში და სოხუმის რაიონში თავმოყრილი იყო მრავალი საწარმო და ფაბრიკა-ქარხანა:

გაზის მოწყობილობების ექსპერიმენტული, „სოხუმხელსაწყოს“, ლუდისა და ხილის წვენების, ნახშირმჟავების ექსტრაქტების საცდელი, ქიმიური, გემსარემონტო და მექანიკური ქარხნები; ფეხსაცმლების, ქსოვილების, სამკერვალო,  გალანტერიის, სუვენირებისა და ხალხური რეწვის, საკონდიტრო,  ჩაის, თამბაქოს და ავეჯის ფაბრიკები; თევზმჭერი და  თევზსაკონსერვო კომბინატი, „აფხაზღვინკომბინატი“,  ციტრუსების, მეცხოველეობის, სატყეო, მეფუტკრეობის მეურნეობები და ა.შ.

სოხუმში არსებობდა სხვადსხვა ტიპის სამეცნიერო-საგანმანათლებლო დაწესებულებები:

სოხუმის უნივერსიტეტი, რომელიც 1979 წელს სოხუმის პედაგოგიური ინსტიტუტის ბაზაზე შეიქმნა, საქართველოს სუბტროპიკული მეურნეობის ინსტიტუტი (სსმი), სოხუმის  ფიზიკა-ტექნიკური ინსტიტუტი (სფტი), სოხუმის ექსპერიმენტული პათოლოგიისა და თერაპიის სამეცნიერო-კვლევითი ინსტიტუტი (მაიმუნთსაშენი), სოხუმის საქართველოს მეცნიერებათა აკადემიის დიმიტრი გულიას სახელობის აფხაზეთის ენის, ლიტერატურისა და ისტორიის ინსტიტუტი.

სოხუმში მოქმედებდა 3 საშუალო პროფესიულ-ტექნიკური სასწავლებელი, ინდუსტრიული ტექნიკუმი, სამედიცინო და  სამხატვრო სასწავლებლები. 

სოხუმში შემოქმედებით საქმიანობას ეწეოდა სამი თეატრი (ქართული, აფხაზური, რუსული), მომღერალთა ქართულ -აფხაზური გუნდები (1904 წ.), აფხაზეთის სიმღერისა და ცეკვის სახელმწიფო ანსამბლი (1931 წ.), სოხუმის მუსიკალური სასწავლებელი (1931 წ.), სახელმწიფო  სიმფონიური  და საგუნდო კაპელა (1932 წ.), სოხუმის სიმფონიური ორკესტრი.  ასევე, არსებობდა  კომპოზიტორთა და მწერალთა კავშირები.

სოხუმსა და სოხუმის რაიონში იყო 2 სანატორიუმი, 4 დასასვენებელი სახლი, 2 ტურისტული ბაზა, 1 პანსიონატი, 1 სპორტული ბაზა, 1 პანსიონატი.

სოხუმისა და სოხუმის რაიონის მოსახლეობის ჯანდაცვას ემსახურებოდა: 7 საავადმყოფო, 5 პოლიკლინიკა,6  დისპანსერი, 15 ამბულატორია, სამშობიარო სახლი, ნეირო-ქირურგიული ცენტრი, 8 აფთიაქი და სხვ.

სოხუმში და სოხუმის რაიონში იყო 12 ქართული, 3 აფხაზური, 8 ქართულ-რუსული, 7 რუსული, 7 სომხური, 1 ქართულ-რუსულ-აფხაზური, 1 ქართულ-რუსულ-სომხური სკოლა.

რუსეთის იმპერიისა და საბჭოთა კავშირის დროს სოხუმი მრავალეთნიკური ქალაქი იყო. 1921-1979 წლებში ქალაქის მოსახლეობა ხუთჯერ გაიზარდა. საბჭოთა პერიოდში იზრდებოდა ქალაქის მოსახლეობაში ქართველებისა და აფხაზების ხვედრითი წილი. მოსახლეობის ზრდას განაპირობებდა არა მხოლოდ ბუნებრივი მატება, არამედ მიგრაცია სოფლებიდან ქალაქში. ისტორიულ მაქსიმუმს მოსახლეობის რაოდენობამ მიაღწია 1989 წელს. აფხაზეთის ომის შემდეგ მნიშვნელოვნად შეიცვალა მოსახლეობის სტრუქტურა.

1992 წლამდე სოხუმის მოსახლეობის ეთნიკური შემადგენლობის პროცენტული მაჩვენებელი შემდეგნაირი იყო:

• ქართველი - 41,5%
• რუსი - 21,6%
• აფხაზი - 12,5%
• სომეხი - 10,3%
• ბერძენი - 6,2%
• სხვა - 7,9%

ოკუპირებულია